Razvoj pisanog i usmenog jezika je od ključnog značaja za ispunjavanje zahteva i izazova savremenih društava. Nažalost, mnoga deca ne savladaju jezičke veštine, a jezička oštećenja tokom detinjstva imaju tendenciju da traju kroz razvoj sa doživotnim implikacijama na akademsko, socijalno-emocionalno i bihevioralno funkcionisanje. Kako mnoga deca sa dijagnostifikovanim neurorazvojnim poremećajima ispoljavaju jezičke i govorne poremećaje, naša današnja sagovornica je dr Marijana Rakonjac, logoped sa dugogodišnjim iskustvom.
Kratka biografija: Marijana S. Rakonjac je rоđеna 26. februara 1981. gоdinе u Bеоgrаdu. Diplomirala je 2005. godine na Fakultetu za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju, Univerziteta u Beogradu, na odseku logopedije. Kao diplomirani logoped počinje sa radom 2007. u Institutu za eksperimentalnu fonetiku i patologiju govora (IEFPG) u Beogradu, gde se pored rada sa decom u domenu patologije kliničke logopedije, bavila i naučno-istraživačkim radom kao naučni saradnik. Završila je doktorske studije na Biološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, odsek Genetika, a svoju doktorsku disertaciju pod nazivom “Analiza govorno-jezičkog, socio-emocionalnog i kognitivnog razvoja bolesnika sa heterozigotnom mikrodelecijom regiona q11.2 na hromozomu 22”. odbranila je 1.07.2019 godine. Doktorsku tezu Marijana Rakonjac je realizovala u Laboratoriji za humanu molekularnu genetiku, Instituta za molekularnu genetiku i genetičko inženjerstvo. Od 2011. – 2020. godine bila angažovana na projektu Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, Republike Srbije pod nazivom “Intedisciplinarna istraživanja kvaliteta verbalne komunikacije”. Marta 2021. osnovala je Logopedsko-edukativni centar „LogoGen“ gde svakodnevno sprovodi prevenciju, dijagnostiku i terapiju govorno-jezičke patologije kod dece. Autor je i koautor brojnih radova saopštavanih na skupovima nacionalnog i međunarodnog značaja.
- Neki podaci pokazuju da je procenat dece sa poteškoćama u govoru svake godine sve veći. Da li je to zaista tako? Ako se uporede brojevi sa stanjem od pre 20 godina, da li možemo reći da je danas stanje alarmantno?
Istraživanja u Šumadijskom okrugu i Beogradu ukazuju da između 57 i 63% dece do predškolskog perioda ima neki tip govorno-jezičkog poremećaja. Pre manje od 2 decenije, 1991. godine, taj procenat se kretao oko 12%, tako da su podaci zaista zabrinjavajući.
2. Koliko često se javljaju poremećaji u govoru kod dece i koji su najčešći?
Skoro trećina dece mlađa od tri godine ima teškoće u psihofiziološkom razvoju i razvoju govora i jezika, a iz godine u godinu se povećava broj dece koja imaju odloženo progovaranje, teškoće sa razvojem i građenjem reči i rečenica, poremećajima koji uključuju otežano razumevanja govora.
Od treće godine starosti najčešće se mogu dijagnostikovati poremećaji koji se manifestuju narušenim ritmom i tempom govora (mucanje), poremećajima pažnje, kao i govorno-jezičkim poremećajima koji uključuju poremećaje na planu fonološkog (upotreba i produkcija fonema-glasova), gramatičkog (pravilnu upotrebu predloga, priloga, glagola, zamenica, množine, jednine, padeža, roda i broja), leksičko-semantičkog razvoja (sposobnost za izbor odgovarujućih reči koje imaju određeno značenje), a posebno na nivou funkcionalne upotrebe govora i jezika, odnosno pragmatike.
U predškolskom periodu, na sistematskom pregledu za upis u školu, najčešće se dijagnostikuju artikulacioni poremećaji (neadekvatno izgovaranje glasova), poremećaji oralne praksije, grafomotorike, poremećaji pažnje, nerazvijene sposobnosti auditivne analize i sinteze, koji se mogu detektovati izolovano ili u sklopu netretiranog jezičkog deficita.
Govorno-jezički poremećaji se mogu javiti u sklopu nekog neurorazvojnog poremećaja, a ređe i kao izolovani specifični govorno-jezički poremećaj. Ovaj poremećaj podrazumeva teškoće u razvoju govora i jezika koje nisu posledica intelektualne ometenosti, traumatskog oštećenja mozga ili drugih neuroloških oboljenja, senzornih oštećenja, socijalne deprivacije ili poremećaja recipročnih socijalnih interakcija. Ovi poremećaji govora i jezika predstavljaju najčešće razvojne poremećaje u ranom detinjstvu (4-10% dece). Aproksimativno se procenjuje da u proseku oko 7% dece predškolskog uzrasta pati od specifičnog jezičkog poremećaja; poremećaj je češći kod dečaka, nego kod devojčica.
3. Koji su to faktori koji generalno mogu uticati na razvoj govora i jezika kod dece?
Brojni faktori mogu dovesti do poremećaja u razvoju govora i jezika, kognitivnih i socio-
emocionalnih sposobnosti. Genaralno, ovi faktori se mogu svrstati u dve grupe: biološke i
sredinske faktore. Biološki faktori su faktori koji utiču na biohemijske procese u organizmu
kao što su hipoksija na rođenju, virusne i bakterijske infekcije majke (rubeola,
citomegalovirus), hronične bolesti majke (hipertenzija, kardiopatije), hronične upale
srednjeg uha, hiperbilirubinemija, hipoglikemija, epilepsija, cerebralna paraliza,
senzomotorni poremećaji, meningitis, encefalitis, cerebralne ishemije, takođe i promene na
nivou anatomske strukture perifernih govornih organa (nepravilan odnos vilica i zuba,
rascepi usana i ili nepca, visoko tvrdo nepce). U ove biološke faktore svakako ubrajamo i
nasledne faktore.
Veoma značajna grupa faktora su i sredinski faktori, posebno poslednjih godina kada su deca
više izložena digitalnim medijima, pa samim tim manje fizički aktivna, bez adekvatne
interakcije sa odraslima (neadekvatna stimulacija, socijalna deprivacija i sredinska izolacija,
bilingvizam). Stil savremenog života nameće da su deca od ranog razvojnog perioda sve više
izložena dugotrajnim video-sadržajima što svakako smanjuje kontakt roditelja sa detetom, a
što bitno utiče na opšti psihomotorni razvoj, a posebno na razvoj govora i jezika, socio-
emocionalne i kognitivne sposobnosti dece.
4. Koji su najčešći neurorazvojni poremećaji povezani sa poremećajima govora i jezika kod dece?
Međunarodna klasifikacija bolesti (MKB-11), koja je izašla 2018. godine, je po prvi put uvela
dijagnostičku grupu neurorazvojni poremećaji koju čine poremećaji intelektualnog razvoja,
razvojni poremećaji govora ili jezika, poremećaj iz spektra autizma, razvojni poremećaji
učenja, razvojni poremećaj motoričke koordinacije, poremećaj sa deficitom pažnje i
hiperaktivnošću, stereotipni poremećaj pokreta, poremećaj sa tikovima i rezidualna
kategorija -drugi specifični neurorazvojni poremećaji. Većina neurorazvojinih poremećaja
ima za posledicu i poremećaj u razvoju govora i jezika u većoj ili manjoj meri.
5. Koji je cilj terapije koja se sprovodi u Vašem logopedskom centru?
Bez obzira na tip poremećaja govorno-jezičkog razvoja, cilj govorno-jezičke terapije je uvek isti- postizanje optimalnog nivoa sveukupnog funkcionisanja deteta, odnosno postizanje govorno-jezičkih (senzomotornih, kognitivnih) sposobnosti koje se, prema normama savremenog srpskog jezika očekuju za hronološki uzrast detata, a u skladu sa njegovim kognitivnim i senzomotoričkim potencijalima. Veoma je važno da se nakon dijagnostikovanja govorno-jezičkog poremećaja utvrdi nivo govorno-jezičkog, senzomotornog i kognitivnog razvoja deteta u odnosu na njegov uzrast i da se prema tome naprave ciljevi za naredne zone razvoja. To znači adekvatan, individualizovan plan i program logopedske terapije za svako dete, a u skladu sa metodologijom detektovanog poremećaja.
6. Roditelji su često u nedoumici i postavljaju pitanja, kako prepoznati da je detetu potreban logoped? I postoji li nešto kao rok u kojem se može napraviti potrebna promena?
Logopedski pregled je deo sistematskih pregleda dece već od treće godine. Naravno, nekada i ranije, već oko prve ili druge godine roditelji dovode dete ukoliko primete da dete ne reaguje na zvuke, ne prati roditelja pogledom, ne pokazuje interes za predmete ili ih istražuje na neobičan način, kasni s progovaranjem, ako je detetov razvoj motoričkih sposobnosti usporen, ako nije zainteresovano za igračke. Alarm je i ako dete ne reaguje na naloge roditelja ili je nezainteresovan za govor okoline, ako ne govori u rečenicama, ponavlja reči roditelja bez razumevanja, muca ili je njegov govor nerazumljiv za okruženje.
Svaki roditelj bi trebalo da se informiše o razvojnom putu govora i jezika kako bi prepoznao eventualna odstupanja kod svog deteta i trenutak za logopedsku terapiju. Prema normama savremenog srpskog jezika, pred kraj prve godine, većina dece razume značenje nekoliko reči, a sa godinu dana zna da pokaže „gde je pametna glava“. Na uzrastu od 13 do 16 meseci dete razume i izvršava naredbe tipa „dođi“, „daj“; zna da pokaže neke delove tela na zahtev. Na uzrastu od 18 do 20 meseci može da pokaže lutkino oko, ruku i nogu; razume naloge „baci“, „donesi“, „odnesi“. Na uzrastu od 21. do 24. meseca dete izvršava nalog sa dve aktivnosti (odnesi, zatvori); može da donese dva ili više predmeta na zahtev. Na uzrastu od tri godine dete razume predloge: na, u, pored. Razume pitanja: Šta leti, skače, pliva? Na uzrastu između četvrte i pete godine dete razume predloge: iza, ispred. Sa dve godine života većina dece produkuje rečenice od tri do četiri reči, koje kombinuju na više načina, stvarajući tako raznovrsne gramatičke konstrukcije. Krajem treće godine sledi faza potpunih rečenica. Dete tog uzrasta upotrebljava zamenice, množinu, koristi zamenicu „ja”; razume predloge „u“, „na“, „pored“. Dečje rečenice sve više podsećaju na rečenice odraslih. Na uzrastu od 18 meseci dete je u stanju da produkuje oko 50 reči, a razume još pet puta toliko. Između 19. i 24. meseca dete upotrebljava oko 200 – 250 reči. Tokom treće godine dolazi do impresivnog uvećanja obima rečnika- dete koristi od 500 –1000 reči.
Što se tiče usvajanja glasova, najpre se usvajaju vokali (i, e, a, o, u), zatim slede plozivi (p, b, t, d, k, g), nazali (m, n, nj), frikativi (f, h), poluvokali (j,v) i na kraju sledi usvajanje
ostalih glasova. Većina konsonanata se usvaja između druge i pete godine života. Većina dece uzrasta od pet-šest godina artikuliše sve glasove, prema normama savremenog srpskog jezika.
Ukoliko roditelji uoče odstupanja u odnosu na ove propisane norme savremenog srpskog jezika, svakako bi trebalo da zatraže pomoć logopeda.
7. Koji je Vaš savet roditeljima, odnosno koja je uloga roditelja u prevenciji pojave govornih teškoća kod deteta?
Rana stimulacija je od presudnog značaja za sve veštine, posebno za govor. Istraživanja su pokazala da fetus još u 16. gestacionoj nedelji reaguje na spoljne stimuluse, te da beba još na samom rođenju razlikuje glas svoje majke od drugih glasova.
Najintenzivniji period razvoja govora je do treće godine života, PERIOD POSEBNE OSETLJIVOSTI, odnosno period intenzivnog rasta i razvoja mozga. Tako da je veoma važno napomenuti roditeljima da iako beba ne govori, dok sluša, ona aktivira važne centre u mozgu i tako se priprema da progovori. Neophodno je da se sve aktivnosti proprate govorom sa bebom, kao da sve razume: ko je došao, šta radi tata, šta mama sprema za ručak… Zajednička, organizovana igra, sa licem okrenutom ka roditelju, kontaktom oči u oči, stvaraju se pogodni uslovi za usvajanje i razvoj govora i jezika. Dete usvaja jezički model roditelja; majka izvornu građu svog maternjeg jezika “daje” detetetu i nikako ga ne može zameniti govor koji dete dobija putem medija (TV, tablet, telefon…). Potrebno je da se ograniči vreme upotrebe digitalnih medija (deca do 3 godine ne treba da gledaju ni minut). Važno je i uvođenje čvrste hrane na vreme jer vežbajući mišiće žvakače, jezik, vilicu značajno utičemo na razvoj govora.
Neophodno je pustiti decu da skaču, da se penju, da se prevrću, provlače, da se prljaju, jedu prstićima, jer sve te motoričke aktivnosti služe zapravo za aktiviranje motoričkih regiona mozga koji su zaduženi za razvoj govora i jezika.